Λαρίσης, νομός

Διοικητική διαίρεση (5.555 τ. χλμ., 279.305 κάτ.) της περιφέρειας Θεσσαλίας, στο βορειοανατολικό της τμήμα. Συνορεύει στα Β με τους νομούς Πιερίας και Κοζάνης, στα Δ με τους νομούς Γρεβενών, Τρικάλων και Καρδίτσης, στα Ν με τους νομούς Φθιώτιδος και Μαγνησίας, ενώ στα Α βρέχεται από το Αιγαίο πέλαγος. Πρωτεύουσα του νομού είναι η Λάρισα. Διοικητική διαίρεση. Ο ν.Λ. αποτελείται από τους δήμους Λάρισας, Αγιάς, Αμπελώνος, Αντιχασίων, Αρμενίου, Γιάννουλης, Γόννων, Ελασσόνας, Ενιππέα, Ευρυμενών, Κάτω Ολύμπου, Κιλελέρ, Κοιλάδας, Κραννώνος, Λακέρειας, Λιβαδίου, Μακρυχωρίου, Μελιβοίας, Ναρθακίου, Νέσσωνος, Νίκαιας, Ολύμπου, Πλατυκάμπου, Πολυδάμαντα, Ποταμιάς, Σαρανταπόρου, Τιρνάβου και Φαρσάλων, καθώς και από τις κοινότητες Αμπελακίων, Βερδικούσσης και Καρυάς. Γεωγραφικά στοιχεία και κλίμα. Μορφολογικά, ο ν.Λ. ανήκει στην ανατολική λεκάνη του θεσσαλικού βαθυπέδου, η οποία έχει ως δυτικό όριο μια λοφοσειρά με κατεύθυνση από τα Ν προς τα ΒΔ. Σε αυτήν περιλαμβάνονται τα υψώματα Χαλκοδόνιο ή Μαυροβούνι ή Κυνός Κεφαλαί (725 μ.), Φυλλήιο (533 μ.), Τίτανος (693 μ.) και τα όρη του Ζάρκου (προεκτάσεις της κεντρικής Όθρυος), καταλήγοντας στα Β στην προεξοχή των κρυσταλλικών Αντιχασίων (Οξιά, 1.416 μ.). Τα υψώματα αυτά είναι κρυσταλλικά στα Β και στα Ν και ιζηματογενή στο κέντρο τους, ενώ συμπληρώνονται με λόφους από νεογενείς αργίλους και μάργες. Στα Β δεσπόζει ο όγκος του Ολύμπου, που μαζί με τον Τίταρο (1.839 μ.) και τα Καμβούνια στα Δ αποτελούν το βόρειο και βορειοδυτικό τμήμα του νομού. Στη νότια προέκτασή του, ο Όλυμπος χαμηλώνει στον Κάτω Όλυμπο (Μεταμόρφωση, 1.587 μ.), αφού διαχωριστεί πρώτα από τη χαράδρα του χειμάρρου Ξηρόλακου ή Ζηλιάνα. Ως συνέχεια του Ολύμπου στα Ν βρίσκεται η Όσσα ή Κίσσαβος, που χωρίζεται από τον Όλυμπο με τη διαβρωσιγενή κοιλάδα των Τεμπών, καθώς και το Μαυροβούνι (1.054 μ.), που διαχωρίζεται από την Όσσα μέσω της μικρής πεδιάδας της Αγιάς με το Πλατανόρεμα. Στα όρια με τον νομό Φθιώτιδος, Ν των Φαρσάλων, υψώνεται ο Κασιδιάρης ή Ναρθάκιον (1.011 μ.). Το μεγαλύτερο τμήμα του νομού καταλαμβάνεται από την πεδιάδα Λαρίσης-Τιρνάβου, μία από τις μεγαλύτερες της χώρας. Στα Ν των υψωμάτων Χαλκοδονίου και Φυλληίου σχηματίζεται η πεδιάδα των Φαρσάλων, στενή στα Α και διευρυμένη στα Δ. Βασικό υδρογραφικό στοιχείο του ν.Λ. είναι ο ποταμός Πηνειός. Διαρρέει την πεδιάδα Λαρίσης-Τιρνάβου, εισέρχεται στο έδαφος του νομού μεταξύ των υψωμάτων του Ζάρκου και του Τιτάνου, δέχεται (ύστερα από μαιανδρική πορεία) τα νερά του Τιταρήσιου και, μαζί με τους Σαραντάπορο, Ελασσονίτικο και ένα πλήθος από μικρά ποτάμια και χειμάρρους, αποχετεύει τα νερά της περιοχής Ελασσόνας (Αντιχάσια, Καμβούνια, Τίταρος) και των κλιτύων του Ολύμπου και του Κάτω Ολύμπου. Ο Πηνειός συνεχίζει διασχίζοντας την κοιλάδα των Τεμπών και εκβάλλει στο Αιγαίο. Η μικρή πεδιάδα των Φαρσάλων διαρρέεται από τον Ενιπέα, ο οποίος πηγάζει από την κεντρική Όθρυ, συλλέγει τα νερά των κλιτύων του Κασιδιάρη και του Καληδονίου, αποχετεύει την πεδιάδα και καταλήγει στον Πηνειό στο ύψος του νομού Τρικάλων, αφού πρώτα διασχίσει το νοτιανατολικό τμήμα του νομού Καρδίτσης. Η ακτογραμμή του νομού προς το Αιγαίο είναι απότομη και αλίμενη, με εξαίρεση το χαμηλό τμήμα των εκβολών του Πηνειού. Το κλίμα του ν.Λ. έχει βασικά τα στοιχεία του ηπειρωτικού κλίματος της πεδινής περιοχής της Θεσσαλίας, με ετήσιο θερμομετρικό εύρος άνω των 22°C. H μέση ετήσια θερμοκρασία στις πεδινές περιοχές κυμαίνεται μεταξύ 16 και 17°C. Το καλοκαίρι είναι εξαιρετικά θερμό, με τη μέγιστη θερμοκρασία στην πόλη της Λάρισας να έχει αγγίξει τους 45°C. Οι βροχές είναι λιγότερες στο εσωτερικό πεδινό τμήμα (400-600 χιλιοστά) και περισσότερες στα παράκτια τμήματα (1.000 χιλιοστά). Οικονομία. Ο ν.Λ. είναι ο δεύτερος της χώρας σε έκταση μετά τον νομό Αιτωλοακαρνανίας και τέταρτος σε πληθυσμό, μετά την περιφέρεια πρωτευούσης και τους νομούς Θεσσαλονίκης και Αχαΐας. Η μέση πυκνότητα πληθυσμού του νομού είναι περίπου 50,3 κάτ. ανά τ. χλμ. (2001). Έχει τη μεγαλύτερη καλλιεργούμενη έκταση από όλους τους νομούς της Ελλάδας (2.384,9 τ. χλμ., στοιχεία του 2001) και παράγει το περισσότερο σιτάρι (μαλακό και σκληρό), κριθάρι, φακή, βίκο, ζαχαρότευτλα κ.ά. από όλους τους νομούς της χώρας. Το πεδινό και εύφορο έδαφος, το ικανοποιητικό ποσοστό αρδευόμενων εκτάσεων (1.166 τ. χλμ.), το σχετικά μεγάλο μέσο μέγεθος των αγροτεμαχίων και ο πολύ υψηλός βαθμός εκμηχάνισης των καλλιεργειών εξασφαλίζουν γενικά αυξημένες στρεμματικές αποδόσεις. Εξίσου αξιόλογη είναι και η κτηνοτροφία, με περίπου 845.000 κεφαλές αιγοπροβάτων (στοιχεία του 2000) να καθιστούν τον ν.Λ. δεύτερο στον τομέα αυτό μετά τον νομό Αιτωλοακαρνανίας. Αντίθετα, συγκριτικά περιορισμένη είναι η δενδροκαλλιέργεια. Ο βιοτεχνικός και ο βιομηχανικός τομέας είναι αναπτυσσόμενοι και επεκτείνονται σε διάφορους τομείς (παραγωγή τροφίμων, ποτοποιία, επεξεργασία χαρτιού και χαρτόμαζας κ.ά.). Το ικανοποιητικό εισόδημα από τη γεωργία και την κτηνοτροφία είχε ως συνέπεια να συγκρατηθεί η μετανάστευση προς το εξωτερικό σε ποσοστό του πληθυσμού χαμηλότερο από των άλλων νομών της Θεσσαλίας και ακόμα χαμηλότερο από αυτό της υπόλοιπης Ελλάδας. Ιστορία Προϊστορία και πρώτοι ιστορικοί χρόνοι. Ο ν.Λ. αντιστοιχεί τοπογραφικά με την αρχαία Πελασγιώτιδα (βλ. λ.), δηλαδή ένα από τα τέσσερα τμήματα στα οποία η Θεσσαλία διαιρέθηκε από τον Aλεύα τον Πυρρό, που ήταν γενάρχης της μεγάλης και γνωστής οικογένειας των Αλευαδών. Περιλαμβάνει ακόμα την αρχαία Περ(ρ)αιβία, που αντιστοιχεί τοπογραφικά με τις βόρειες περιοχές του (την πρώην επαρχία Ελασσόνος) και την αρχαία Φθιώτιδα, που αντιστοιχεί με τις νότιες περιοχές του νομού (την πρώην επαρχία Φαρσάλων). Οι πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων αναφέρουν ως πρώτους κατοίκους της μείζονος περιοχής τους Πελασγούς, τους Περραιβούς, τους Μινύες, τους Αινιάνες και τους Λαπίθες. Οι Πελασγοί κατοίκησαν ιδιαίτερα την πεδινή περιοχή του σημερινού νομού και γενικότερα όλης της Θεσσαλίας και μιλούσαν δική τους γλώσσα, της οποίας στοιχεία διατηρήθηκαν και στην ελληνική. Η εθνική ταυτότητα των Πελασγών είναι ασαφής, με την ονομασία τους να έχει σχέση με τη βλάστηση, με το πνεύμα που βοηθάει τη βλάστηση της γης, τη γονιμότητα. Φαίνεται λοιπόν πως οι Πελασγοί πίστευαν ιδιαίτερα στη γη και ήταν ένας λαός καθαρά γεωργοκτηνοτροφικός. Οι Μινύες κατοικούσαν στη βορειοανατολική περιοχή του σημερινού νομού, κοντά στον Πηνειό. Στην περιοχή αυτή υπάρχουν τρία τοπωνύμια που αποτελούν ζωντανή ανάμνηση της παρουσίας των Μινυών: Μινύα, Άλμων και Ορχομενός. Οι Περραιβοί και οι Αινιάνες κατοικούσαν κοντά στον Τιταρήσιο και στον Πηνειό ποταμό και είχαν πρωτεύουσά τους την Κύφο. Στο τέλος της μυκηναϊκής περιόδου εμφανίστηκαν στην ανατολική Θεσσαλία και δραστηριοποιήθηκαν οι Λαπίθες. Αυτοί έδιωξαν τους Περραιβούς και τους Αινιάνες, που κατέφυγαν στις βόρειες ορεινές περιοχές και κυρίευσαν ή ίδρυσαν πόλεις που είναι γνωστές από τα ομηρικά έπη για τη συμμετοχή τους στην Τρωική εκστρατεία (Άργισσα, Γυρτώνη, Όρθη, Ηλώνη και Ολοοσσών). Εξίσου γνωστές από άλλες παραδόσεις είναι και οι πόλεις Λάρισα, Μόψιον και Ομόλιον, κέντρα και αυτές των Λαπιθών. Από τα αρχαιολογικά ευρήματα του Πηνειού, προκύπτει πως οι πρώτοι κάτοικοι στην περιοχή του σημερινού ν.Λ. είναι άγνωστοι σε μας και ανάγονται στην προϊστορία, με άγνωστο πολιτισμό και ονομασία. Το μόνο βέβαιο είναι ότι ήταν εγκατεστημένοι στην περιοχή τουλάχιστον από τη μέση παλαιολιθική περίοδο (100.000 π.Χ.) και πως ασκούσαν το κυνήγι ως μοναδικό τρόπο ζωής. Ήταν νομάδες κυνηγοί, οι οποίοι ζούσαν ακολουθώντας τα μεγάλα θηράματα της πλειστόκαινου εποχής και τα κυνηγούσαν δίπλα στον Πηνειό και στις άλλες μεγάλες πηγές της περιοχής. Σήμερα μπορεί να δει κανείς απολιθωμένα οστά αυτών των ζώων στα μουσεία Βόλου και Λάρισας, καθώς επίσης και τα πέτρινα όπλα και εργαλεία με τα οποία κυνηγούσαν τα θηράματα οι κάτοικοι της περιοχής. Τα απολιθωμένα οστά μελετήθηκαν από τον Boessneck, ο οποίος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ανήκαν σε μεγάλα θηλαστικά ζώα της τελευταίας μεσοπαγετώδους περιόδου, δηλαδή μεταξύ 100.000-50.000 π.Χ. Ίδια χρονολόγηση αποδίδεται και στα εργαλεία, που είναι κατασκευασμένα από πυριτόλιθο και ανήκουν στη λεβαλομουστέρια παράδοση. Περισσότερα στοιχεία για τον πολιτισμό θα προκύψουν μόνο όταν εντοπιστούν ίχνη κατοίκησης των παλαιολιθικών ανθρώπων της περιοχής. Κατά τη νεολιθική περίοδο οι κάτοικοι της περιοχής απέκτησαν μόνιμες κατοικίες, άρχισαν να ασκούν τη γεωργία και ίδρυσαν οικισμούς με γεωργοκτηνοτροφικό χαρακτήρα, τους γνωστούς και σε άλλες περιοχές της Θεσσαλίας με την ονομασία μαγούλες, σύμφωνα με τη θεσσαλική διάλεκτο. Έχουν ήδη εντοπιστεί και ερευνηθεί πάνω από πενήντα, διάσπαρτοι σε όλη την περιοχή του νομού – από την Ελασσόνα μέχρι τα Φάρσαλα και από την Αγιά μέχρι το Κουτσόχερο. Είναι σχεδόν βέβαιο πως η Πελασγιώτιδα ήταν πυκνοκατοικημένη κατά τη νεολιθική περίοδο, με τους κατοίκους της να εμφανίζουν αξιόλογες δραστηριότητες και υψηλό πολιτιστικό επίπεδο. Οι πιο σημαντικές πληροφορίες για τον νεολιθικό πολιτισμό του ν.Λ. (του οποίου οι αρχές ανάγονται στην 7η χιλιετία π.Χ.) προέρχονται από τους ανασκαμμένους οικισμούς Άργισσα, Οτζάκι Μαγούλα, Σουφλί Μαγούλα, Νεσσωνίς I και II, Γεντίκι, Ραχμάνι, Αγία Άννα, Τσαγγλί και Αχίλλειο. Οι επιφανειακές έρευνες έδωσαν εξίσου πλούσιο υλικό, γνωστοποιώντας την πολιτιστική φυσιογνωμία της Πελασγιώτιδας κατά τη νεολιθική περίοδο. Στις ανασκαφές που διεξάγουν τις τελευταίες δεκαετίες Έλληνες και Γερμανοί αρχαιολόγοι στην περιοχή του ν.Λ. διαπιστώθηκε στους οικισμούς Σουφλί Μαγούλα, Γεντίκι και Άργισσα, για πρώτη φορά στη νοτιοανατολική Ευρώπη, η ύπαρξη ενός πρώιμου νεολιθικού σταδίου της προκεραμικής περιόδου. Αυτό σημαίνει πως οι άνθρωποι της περιόδου γνώριζαν τον πηλό και πειραματίζονταν με αυτόν, δίχως να πετύχουν τη σωστή διαδικασία όπτησης (ψησίματος) του πηλού. Η διαπίστωση αυτή ενισχύει την άποψη για την παλαιότητα και την ιθαγένεια του νεολιθικού κόσμου της Θεσσαλίας, καθώς η μετάβαση από την προκεραμική στην κεραμική περίοδο είναι μακρόχρονη, απαιτεί ομαλότητα και ανυπαρξία παρεμβολής νέων τρόπων ζωής και εθίμων. Ο νεολιθικός πολιτισμός της περιοχής βασιζόταν στη αγροτοκτηνοτροφική οικονομία και εκδήλωνε δραστηριότητες που σχετίζονταν άμεσα με την καλλιέργεια της γης και την εκμετάλλευση των οικόσιτων ζώων. Επομένως, η τεχνική και η μορφολογία των εργαλείων, η έκταση και η διαμόρφωση των οικημάτων και η μικροτεχνία επηρεάστηκαν από τον τρόπο ζωής: λίθινα εργαλεία (από πυριτόλιθο και οψιανό) για τον θερισμό και την επεξεργασία των δημητριακών, οικίες με αποθηκευτικούς χώρους για το σιτάρι, φούρνοι και χώροι σταβλισμού. Η τέχνη εκφραζόταν μέσω της κατασκευής μικρών ατομικών κοσμημάτων και ειδωλίων, κοινά στοιχεία σε όλες τις περιοχές του νεολιθικού κόσμου. Τα πρώτα είναι φτιαγμένα από πέτρα, κόκαλο και όστρεα (κελύφη από μαλάκια), ενώ τα δεύτερα από πηλό και σπανιότερα από πέτρα. Τα πρώτα εκφράζουν την πανάρχαια ανθρώπινη φιλαρέσκεια, ενώ τα δεύτερα σχετίζονται άμεσα με το μυστικό της ζωής και το υπαρξιακό δέος του ανθρώπου της εποχής, που παρατηρεί την ομοιότητα της γυναίκας με τη φύση και προσπαθεί να προσωποποιήσει τη γονιμότητα. Τέτοια ακριβώς σύμβολα αποτελούν τα μικρά πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν στις ανασκαφές των νεολιθικών οικισμών του ν.Λ. Για τις επόμενες προϊστορικές περιόδους δεν είναι γνωστά περισσότερα. Οπωσδήποτε, όμως, η κατοίκηση στην Πελασγιώτιδα ήταν πυκνή και κατά την περίοδο της χαλκοκρατίας. Οι ανώτερες επιχώσεις στη στρωματογραφία των νεολιθικών οικισμών ανήκουν στην 3η και στη 2η χιλιετία π.Χ., αποκαλύπτοντας μια δραστηριότητα παράλληλη με αυτήν του κυκλαδικού και του μινωικού πολιτισμού στην Κρήτη. Στο μουσείο της Λάρισας υπάρχει μια πλούσια συλλογή αγγείων της χαλκοκρατίας, που προέρχονται κυρίως από τις ανασκαφές της Άργισσας. Μέχρι σήμερα, οι ανασκαφικές θέσεις του ν.Λ. δεν έχουν μελετηθεί επισταμένα όσον αφορά τις επιχώσεις της χαλκοκρατίας και έτσι δεν υπάρχουν λεπτομέρειες για τον πολιτισμό της περιόδου αυτής. Με την εξαίρεση της γνώσης της κατεργασίας του μετάλλου, η χαλκοκρατία στην περιοχή δεν εμφανίζει διαφορές σε σχέση με τον πολιτισμό της νεολιθικής περιόδου, διατηρώντας τον αγροτο-κτηνοτροφικό της χαρακτήρα. Η Πελασγιώτιδα άγγιξε τη μεγαλύτερη ακμή της κατά τη μυκηναϊκή περίοδο. Ο ηρωικός και δραστήριος λαός των Λαπιθών κυριάρχησε στην πελασγική περιοχή, με πολλούς εκπροσώπους του να τροφοδοτούν την ελληνική μυθολογία. Ήρωες όπως ο Θησέας, ο Αιγέας και ο Πολυποίτης ανήκαν στο γένος των Λαπιθών και πόλεις όπως η Γυρτώνη, η Άργισσα και η Ολοοσσών αποτελούσαν τα ακμάζοντα κέντρα τους. Συμμετείχαν στην Τρωική εκστρατεία· μάλιστα, ο κατάλογος των καραβιών της Ιλιάδας αναφέρει τον ήρωα Πολυποίτη που οδήγησε τις πελασγικές πόλεις στην περιπέτεια του Τρωικού πολέμου. Ο πιο φημισμένος ήρωας της εποχής αυτής υπήρξε ο Αχιλλέας, ο οποίος οδήγησε (όπως πληροφορεί το ίδιο κείμενο) στην ίδια πολεμική επιχείρηση τις πόλεις Φθία, Άλο, Αλόπη και Τριχίνα ως ηγεμόνας της Φθίας. Εκτός όμως από τα μυθοποιημένα αυτά κατορθώματα, των οποίων η σημασία δεν ξεπερνάει τις διαστάσεις μιας ρομαντικής περιπέτειας, τα πολυάριθμα επιφανειακά ευρήματα, οι μεγάλοι και μικροί θολωτοί τάφοι των μυκηναϊκών χρόνων, τα κοσμήματα, τα αγγεία και τα όπλα που βρίσκονται στην περιοχή του ν.Λ. μαρτυρούν πως το εύφορο πελασγικό πεδίο δεν έπαψε να ακμάζει και να συμμετέχει ενεργά στην κοινή πορεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Νεότεροι χρόνοι. Ο χριστιανισμός εξαπλώθηκε σύντομα στην περιοχή: από την εποχή ακόμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η Λάρισα αποτελούσε έδρα μητρόπολης. Πρώτος μητροπολίτης υπήρξε ο άγιος Αχίλλειος, του οποίου η λατρεία συνδέθηκε στενότατα με τη ζωή της πόλης. Στα τέλη του 10ου αι. κατέλαβε τη Λάρισα ο Σαμουήλ και μετέφερε το λείψανο του αγίου Αχιλλείου στην Πρέσπα. Τον 11o αι. η πόλη αντιστάθηκε στους Νορμανδούς και δεν κατελήφθη. Ο Βονιφάτιος κατέλαβε την περιοχή το 1205, η οποία όμως ενσωματώθηκε σύντομα στο δεσποτάτο της Ηπείρου. Στις αρχές του 14ου αι. λεηλατήθηκε από τους Καταλανούς, στα μέσα του ίδιου αιώνα περιήλθε στην κυριαρχία του Στέφανου Ντουσάν και το 1423 πέρασε στην κυριαρχία των Τούρκων, υπό την οποία παρέμεινε μέχρι το 1881. Ανακαταλήφθηκε για σύντομο χρονικό διάστημα από τους Τούρκους κατά τη διάρκεια του ατυχούς Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Στις αρχές του 20ού αι. ο ν.Λ. επηρεάστηκε από την εξέγερση των κολίγων, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τα γεγονότα του Κιλελέρ το 1907 (βλ. λ. Κιλελέρ). Μνημεία Αρχαιότητα. Η ακμή των αστικών κέντρων της περιοχής σε μεταγενέστερες περιόδους οφειλόταν στην οικονομική ευρωστία των τοπικών αρχόντων, που χάρη στο αριστοκρατικό πολιτικό σύστημα της περιοχής ηγεμόνευαν απολυταρχικά και συγκέντρωναν τον πλούτο στα οικογενειακά τους ταμεία. Οπωσδήποτε, όμως, οι τοπικοί αυτοί άρχοντες, οι οποίοι πολλές φορές έφεραν τον τίτλο του ταγού και κυβερνούσαν ολόκληρη τη Θεσσαλία, συγκέντρωναν στις Αυλές τους γλύπτες, ζωγράφους, ποιητές και φιλοσόφους, δαπανούσαν δε μεγάλα ποσά για να οικοδομήσουν δημόσια κτίρια στις πόλεις τους. Τα ερείπια αυτών των κτιρίων και τα επιβλητικά λείψανα των τειχών που προστάτευαν αυτές τις πόλεις διασώζονται (αν και όχι εμφανή) στην πεδιάδα της Λάρισας, το Πελασγικό Πεδίο της αρχαιότητας. Τέτοια ερείπια σώζονται στην Άργισσα, στην αριστερή όχθη του Πηνειού, λίγο πιο Δ από τη σημερινή πόλη της Λάρισας. Στους Γόννους, στα Δ της κοιλάδας των Τεμπών, σώζεται σε ύψος τριών μέτρων το τείχος της πόλης από την αρχαϊκή ακόμα περίοδο. Στην ακρόπολη των Γόννων σώζονται τα ερείπια του ναού της Πολιάδας Αθηνάς και νοτιότερα από αυτήν, στα πρανή ενός άλλου λόφου, αποκαλύφθηκαν τάφοι της γεωμετρικής περιόδου. Στην έξοδο της κοιλάδας των Τεμπών και στα δεξιά του Πηνειού βρισκόταν το Ομόλιο, του οποίου η θέση μαρτυρείται από λείψανα τειχών και τάφους. Στα Β, στους πρόποδες του Ολύμπου και στην επικράτεια της αρχαίας Περραιβίας, σώζονται ακόμα ερείπια των πόλεων Δολίχη, Άζωρος και Πύθιον, που αποτελούσαν την Περραιβική Τριπολίτιδα. Στο σημερινό Πύθιο, έναν μικρό οικισμό στις δυτικές πλαγιές του Ολύμπου, μπορεί να δει κανείς στο σχολείο επιγραφές και αρχιτεκτονικά μέλη. Τα τελευταία πρέπει να ανήκουν σε ναό του Απόλλωνα, πιθανά ερείπια του οποίου σώζονται έξω από το χωριό. Τη λατρεία του Απόλλωνα είχαν φέρει στην περιοχή οι Δωριείς. Άλλες πόλεις που άκμαζαν στην περιοχή της Λάρισας ήταν τα Φάρσαλα (η αρχαία Φάρσαλος), η Σκότουσα (σώζεται σήμερα μέρος από τα τείχη της), η Κραννών, ο Άτραξ, η Γυρτώνη, το Μόψιον και η Φαλάννη. Τα ευρήματα από τις περιοχές αυτές εκτίθενται στα μουσεία του Βόλου και της Λάρισας. Χριστιανικοί χρόνοι. Στον ν.Λ. δεν έχουν γίνει ακόμα συστηματικές έρευνες χριστιανικών αρχαιοτήτων, όμως με βάση τις γραπτές πηγές και τα σκόρπια αρχιτεκτονικά μέλη κτιρίων που κατά καιρούς βρίσκονται σε διάφορα σημεία, φαίνεται πως τόσο στα παλαιοχριστιανικά όσο και στα βυζαντινά χρόνια η περιοχή είχε μια ξεχωριστή ζωντάνια. Τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας διαφόρων έργων που γίνονται στο κέντρο της πόλης, έχει εντοπιστεί ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα της παλαιοχριστιανικής περιόδου, που μαρτυρεί την ένταση της θρησκευτικής ζωής την εποχή αυτή: οι ισχυρότατοι τοίχοι του, πάχους 1,20 μ., τα μαρμαροθετήματα, τα αρχιτεκτονικά γλυπτά και τα σπαράγματα τοιχογραφιών δεν αφήνουν αμφιβολία ότι πρόκειται για ένα μεγάλο κτιριακό σύνολο γύρω από κάποιον ναό των αρχών του 5ου αι. μ.Χ. Εκτός από το μεγάλο κτιριακό συγκρότημα που έχει εντοπιστεί μέσα στην πόλη της Λάρισας, στην παλαιοχριστιανική επίσης περίοδο ανάγονται πρόσφατα ευρήματα (ψηφιδωτό δάπεδο ενός μεγάλου ναού στην Ελασσόνα, ερείπια κτιρίων κοντά στον Πυργετό, αρχιτεκτονικά μέλη στην είσοδο των Τεμπών κ.ά.), που είναι συγκεντρωμένα στο μουσείο της Λάρισας και προέρχονται από διάφορες θέσεις του νομού. Από τη βυζαντινή περίοδο, εκτός από δύο μεγάλα και σπουδαία μοναστήρια (μονή Oλυμπιωτίσσης στην Ελασσόνα και μονή Αγίου Δημητρίου στο Τσάγεζι), μέχρι το 1969 δεν ήταν γνωστά άλλα μνημεία. Τελευταία, όμως, ένας σημαντικός αριθμός ναών και ασκηταριών εντοπίστηκε στην Όσσα, αποδεικνύοντας έντονη μοναστική δραστηριότητα. Βυζαντινοί ναοί επισημάνθηκαν επίσης στο Καστρί, στο Δαμάσι και στο Δομένικο, ενώ σε άλλα σημεία (όπως στη Ραψάνη κ.α.) βρέθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη που προέρχονται από βυζαντινά κτίρια. Από την εποχή αυτή, πρέπει επίσης να μνημονευθούν τα φρούρια στο Δαμάσι και στο Καστρί που διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση, τα υπολείμματα του φρουρίου της Λάρισας και τα ερείπια του κάστρου της Ωριάς στα Τέμπη. Η περίοδος της τουρκοκρατίας σε ολόκληρο τον νομό (και ιδιαίτερα στα χωριά της Όσσας) κληροδότησε πολλά μνημεία. Στη Ραψάνη και στη γύρω περιοχή οι πιο αξιοσημείωτοι ναοί είναι η εκκλησία του Τιμίου Προδρόμου Ραψάνης που τοιχογραφήθηκε το 1547, η μονή των Αγίων Θεοδώρων που είναι χτισμένη πάνω σε παλαιότερο –πιθανώς βυζαντινό– μοναστήρι, η μονή Μεταμόρφωσης στην Κρανιά Πυργετού, ο Άγιος Αθανάσιος στην Αιγάνη κλπ. Στο Δομένικο, τα πιο σημαντικά μνημεία είναι η μονή του Αγίου Γεωργίου, της οποίας το καθολικό είναι ένας μετασκευασμένος βυζαντινός ναός και διατηρεί αλλεπάλληλα στρώματα τοιχογραφιών· ο ναός του Αγίου Δημητρίου για τις τοιχογραφίες του και τις ωραίες φορητές εικόνες· οι Άγιοι Ανάργυροι κλπ. Στην Τσαρίτσανη υπάρχουν αρκετές μεταβυζαντινές εκκλησίες με ωραία ξυλόγλυπτα τέμπλα, ενώ λίγο βορειότερα, στη Δολίχη, ο ναός της Μεταμόρφωσης διατηρεί πολύ ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες των μέσων του 16ου αι. Παράλληλα, εκτός από τις μεταβυζαντινές εκκλησίες που βρίσκονται σχεδόν σε όλες τις πόλεις και τα χωριά του νομού (Τίρναβο, Δένδρα, Δαμασούλι, Αιγάνη, Αμπελάκια κ.α.) διασώζονται και αρκετά μεγάλα μοναστηριακά συγκροτήματα, όπως η μονή Σπαρμού, η μονή Μεταμόρφωσης Κρανιάς Ελασσόνας κλπ. Τέλος, πολύ αξιόλογα είναι τα αρχοντικά που διατηρούνται στα Αμπελάκια (βλ. λ.), προπάντων αυτό του Γεωργίου Σβαρτς· ορισμένα από αυτά χρειάζονται αναπαλαίωση και εργασίες για την αποτροπή της πιθανής κατάρρευσής τους. Η εύφορη θεσσαλική πεδιάδα αποτελεί αναπτυξιακό μοχλό για τον νομό Λαρίσης. Καλλιέργεια βαμβακιού στον νομό Λαρίσης. Μερική άποψη του Κίσσαβου (Όσσα), που δεσπόζει στο βορειοανατολικό τμήμα του νομού Λαρίσης. Πανοραμική άποψη του εύφορου κάμπου της Λάρισας. Πήλινο νεολιθικό ειδώλιο γυναίκας που χρονολογείται περίπου στην 6η χιλιετία π.Χ και βρέθηκε στην Οτζάκι Μαγούλα κοντά στη Λάρισα (Μουσείο Βόλου). Στις κορυφές του Ολύμπου, του ψηλότερου όρους της Ελλάδας, η φαντασία των αρχαίων τοποθέτησε την κατοικία των δώδεκα θεών. Το μοναδικό μενίρ στην Ελλάδα, που βρέθηκε στη Σουφλί Μαγούλα, κοντά στη Λάρισα. Πρόκειται για λατρευτικό έργο της προμυκηναϊκής εποχής και είναι κατασκευασμένο από πράσινο σχιστόλιθο ύψους 2,15 μ. (Μουσείο Λάρισας). Πήλινο νεολιθικό ειδώλιο καθισμένης γυναίκας, που χρονολογείται περίπου στην 6η χιλιετία π.Χ. και βρέθηκε κοντά στα Φάρσαλα (Μουσείο Βόλου). Αρχοντικό στην κωμόπολη Αμπελάκια στον νομό Λαρίσης. Τα Αμπελάκια, στον νομό Λαρίσης, γνώρισαν εκπληκτική ανάπτυξη στα τέλη του 18ου αι. Το άγαλμα του Ιπποκράτη στη Λάρισα, την πόλη όπου πέθανε ο πατέρας της ιατρικής γύρω στο 370 π.Χ. Ένα από τα δείγματα της ακμής της κωμόπολης Αμπελάκια, στον νομό Λαρίσης, είναι το αρχοντικό του Γεωργίου Σβαρτς· στη φωτογραφία, διακόσμηση του ταβανιού του εντυπωσιακού αρχοντικού.